Bovenstaand schept voor mij een zekere verwarring over de termen ideologie en religie. Het lijkt me niet bevorderlijk voor de discussie om dit soort zaken aan de willekeur van een interpretatie over te laten. De verwarring zit hem in het ontkennen van het element van zingeving in ideologie en het ontkennen van het hogere in religie. Religie wordt in deze opvatting op de plaats gezet die voor mij door ideologie wordt ingenomen. De aanduiding van datgene wat ik (en ik niet alleen) meestal met religie aanduidt is onbezet geraakt. Daardoor lijkt het er op dat "de mens niet zonder religie kan". De vraag dringt zich op of er dan een atheïstische religie bestaat of wat voor soort van goede religie voor vrijdenkers dan ook. Het lukt nog wel om religies ideologieën te noemen. Maar dat is niet exclusief: d.w.z er zijn ook ideologieën die geen immateriële zaken nodig hebben. Verder wordt in het Engels wel de term "religious beliefs" gebruikt. Zo'n aanduiding wordt tamelijk onbegrijpelijk als religie ook het gebied zonder het hogere zou omvatten. Een volgende vraag is wat er in bovenstaande met "zingeving" bedoeld wordt. Voor mij is elke uitspraak over de zin van het of een leven zingevend. Ook "geen zin" is een vorm van zin. Is er dan sprake van een nihilistische religie? Aan de andere kant is er de vraag wat een ideologie onderscheidt van een verzameling ideeën. Het "stelsel" duidt toch op een zekere samenhang.Zoals eerder betoogd, verwijst religie in bredere zin naar zingeving (niet noodzakelijk middels het bovennatuurlijke), terwijl een ideologie staat voor een stelsel ideeën (niet noodzakelijk in functie van zingeving). Het humanisme kan zowel als een ideologie als een religie worden geïnterpreteerd. De islam idem dito.
… natuurlijk is … Inhoudelijke kritiek op gevestigde politieke ideologieën onontbeerlijk om vooruitgang te boeken. Maar naar mijn mening heeft zulke kritiek echter niet de grootste prioriteit binnen het vrijdenken.
… Als politiek machtsmiddel is religie veel subtieler inzetbaar dan ideologie, want speelt onderhuids in op primaire gevoelens van onzekerheid…. Ideologieën daarentegen zijn altijd expliciet en om die reden makkelijker te bekritiseren dan religie. … En tot slot is ideologiekritiek meer dan religiekritiek onderdeel van het reguliere wetenschappelijke discours. … Maar bovenal moet erkend worden dat ideologieën komen en gaan, terwijl religie volgens haar aard – net als het politieke gebruik ervan – nooit zal verdwijnen.
Om het duidelijker te stellen: voor mij is een ideologie is een verhaal (d.w.z. er zit enige logische samenhang in de ideeën die naar voren worden gebracht) waarin degene die het leest of hoort zelf een rol kan vervullen. Het vervullen van die rol geeft het leven van die betreffende persoon zin (betekenis). Nogmaals die zin hoeft niet positief, hoger of wat dan ook te zijn. Er zijn grote en meer alledaagse verhalen. De grote verhalen geven een antwoord op de vraag waartoe "het leven" in het algemeen dient: het zijn levensbeschouwingen. Kleine verhalen geven je een rol in een meer concrete situatie, bijvoorbeeld als lid van de F-Side van Ajax. In het algemeen worden hier discussies gevoerd over de grote verhalen. Zonder nadere aanduiding hebben we het bij ideologie over levensbeschouwingen. Enkele kenmerken:
- Ideologieën zijn sterk normatief: ze schrijven een bepaald gedrag voor om tot de groep te behoren.
- Ideologie is fundamenteel voor het menselijk bestaan. Er is per definitie een vorm van zingeving nodig.
- Een (maatschappelijk, denkend) mens kan niet bestaan zonder ideologie. De ene ideologie kan slechts vervangen worden door een andere.
- Het "aannemen" van een ideologie is een daad van geloof. Materialistische ideologieën die de wetenschap erkennen zijn waarschijnlijker; meer in overeenstemming met de werkelijkheid. Het is makkelijker en beter om daarin te geloven. Ideologie is nooit absolute waarheid.
Religieuze standpunten zijn naar hun aard ongevoelig voor kritiek. Praktisch gesteld: het heeft geen zin de discussie aan te gaan over het (niet-) bestaan van god. Je kunt slechts aangeven dat andere ideeënstelsels meer overeenstemmen met de werkelijkheid waarin wij leven. De reden dat mensen dan toch de voorkeur aan een religieus stelsel geven is omdat hun daarin een mooiere of laten we zeggen meer bevredigende rol of toekomst wordt voorgespiegeld. Niet zo heel subtiel allemaal.
Ik heb niet op voorhand de behoefte hier een bronnendiscussie over te houden, hoewel er genoeg zijn die mijn visie bevestigen. Het lijkt me voldoende als we tot overeenstemming kunnen komen op praktische gronden. D.w.z. dat het voor de discussie handiger is om de begrippen te gebruiken zoals hierboven geschetst.